पंचायत राज विषयी थोडक्यात माहिती व सराव टेस्ट

पंचायत राज

• भारतीय पंचायत राज प्रणाली – त्रिस्तरीय
• ग्रामपंचायत, पंचायत समिती, जिल्हा परिषद
• समिती – बलवंतराव मेहता
• भारतात प्रथम पंचायतराजची स्थापना – 2 ऑक्टोबर 1959
• पंचायतराज व्यवस्था स्वीकारणारे देशातील पहिले राज्य राजस्थान
• पंचायतराज व्यवस्था स्वीकारणारे देशातील दुसरे राज्य – आंध्रप्रदेश
• पंचायत राज व्यवस्था स्वीकारणारे महाराष्ट्र हे देशातील 9 वे राज्य
• 1 मे 1962 ला महाराष्ट्र राज्यात पंचायत राज व्यवस्था लागू
• राष्ट्रीय पंचायत राज दिन – 24 एप्रिल

ग्रामपंचायत

• कार्यकारी प्रमुख – सरपंच
• सचिव / कार्यकारी अधिकारी – ग्रामसेवक
• निवडणूक – गावातील लोक प्रत्यक्ष मतदानाने
• ग्रामपंचायत सदस्याचे वय – 21 पूर्ण (मतदाराराचे वय – 18वर्षे पूर्ण)
• ग्रामपंचायत निर्मिती – किमान 600 लोकसंख्या असणे आवश्यक
• सदस्य संख्या – कमीत कमी 7 व जास्तीत जास्त 17
• ग्रामपंचायतीची मुदत – 5 वर्षे
• कारभार – मुंबई ग्रामपंचायत कायदा 1958 कलम 5 अन्वये चालतो
• कार्य – गावाच्या विकासासाठी योजना राबवणे
• ग्रामपंचायतीच्या कारभाराचे वर्ष सुरु – 1 एप्रिल (31 मार्चला संपते)
• ग्रामपंचायत बरखास्त करण्याचा अधिकार राज्यशासनास

पंचायत समिती

• ग्रामपंचायत आणि जिल्हा परिषद यांच्यातील दुवा
• प्रत्येक विकास गटासाठी/तालुक्याला एक पंचायत समिती असते.
• कार्यकाळ – 5 वर्षेपोलीस भरती
• कार्यकारी प्रमुख – ‘सभापती’ (कार्यकाळ 2.5 वर्षे)
• प्रशासकीय प्रमुख – गटविकास अधिकारी (BDO)
• कार्य – ग्रामपंचायत स्तरावर तयार केलेल्या योजना एकत्रित करणे, आर्थिक अडचणी, सामाजिक कल्याण आणि क्षेत्र विकासाच्या दृष्टीने योजनांचे मूल्यमापन करणे.
• पंचायत समितीला गटास ‘गण’ असे म्हणतात.

जिल्हा परिषद

• जिल्हा स्तरावरील पंचायती राज व्यवस्थेची सर्वोच्च संस्था आहे.
• कार्यकाळ – 5 वर्षे
• महाराष्ट्र राज्यात सध्या 36 जिल्हे असून 34 जिल्हा परिषदा आहेत.
• मुंबई शहर व मुंबई उपनगर या जिल्ह्यांना जिल्हा परिषदा नाहीत.
• निवडून आलेल्या सदस्यातून एकाची अध्यक्षपदी निवड होते. (2.5 वर्षे)
• प्रशासकीय प्रमुख – मुख्य कार्यकारी अधिकारी (CEO)
• जिल्हा परिषदेची मुख्य समिती – स्थायी समिती
• कार्य – शिक्षण, आरोग्य, दळणवळण, खेड्यातील लोकांच्या गरजा, प्रशासन पाहणे.

महानगरपालिका

• महानगरपालिका म्हणजे, दहा लाखांपेक्षा जास्त लोकसंख्या असलेल्या शहरी भागाचे प्रशासन करणारी संस्था
• महानगरपालिकेचे अध्यक्ष महापौर असतात.
• प्रशासकीय अधिकारी – “महापालिका आयुक्त”
• महाराष्ट्रातील पहिली महानगरपालिका – बृहन्मुंबई (स्थापनाः 1888)
• सध्या महाराष्ट्रात एकूण 29 महानगरपालिका आहेत.
• महाराष्ट्रातील 29 वी महानगरपालिका – जालना (स्थापना: 2023)