मानवी आरोग्याविषयी अभ्यास :
- मानवाचा समावेश सस्तन प्राणी गटात केला जातो.
- मानवाला ‘होमो सेपियन’ (Homo sapiens) हे शास्त्रीय नाव आहे. सेपियन म्हणजे बुद्धीमान.
- युरोपमध्ये होमो सेपियनला ‘क्रोमॅनॉन’ म्हणून ओळखले गेले. होमो सेपियन म्हणजे बुद्धीमान मानव.
- बुद्धीमान मानवाची वैचारिक क्षमता प्रगत झाल्याने त्याला प्रगत बुद्धीचा मानव (होमो सेपियन सेपियन) असे म्हणतात
- मानवाचे वर्गीकरण : सृष्टी (Kingdom) Animalia
- संघ (Phylum) : Chordata
- उपसंघ (Sub-phylum) : Vertebrata
- वर्ग (Class) : Mammalian
- गण (Order) : Primates
- कुल (Family) : Hominidae
- प्रजाती (Genus) : Homo
- जाती (Species) : Homo sapiens
1. मानवी आरोग्याची संकल्पना :
मानवी आरोग्य म्हणजे शरीराच्या सर्व संस्थांची योग्य प्रकारे कार्य करणे आणि व्यक्तीची शारीरिक, मानसिक, सामाजिक आणि भावनिक स्थिती संतुलित असणे. या सर्व बाबी एकमेकांवर अवलंबून असतात.
2. मानवी पचनसंस्था :
मानवी पचनसंस्था शरीरातील अन्नाचे पचन करून त्यातील पोषणतत्त्व शोषित करण्याचा कार्य करते. या संस्थेचे प्रमुख घटक म्हणजे तोंड, गळा, जठर, आतडे, लिव्हर (यकृत), बध्धकोष्ठ इत्यादी.
पचनग्रंथीचे प्रकार :
1) लाळ ग्रंथी: लाळ ग्रंथींच्या 3 जोड्या असतात.
अ) पॅरोटीड ग्रंथी, ब) उप-मॅक्सिलरी, क) उप-लिंगल.
या ग्रंथींमधून लाळरस स्त्रवतो, त्यामुळे पिष्टमय पदार्थांचे पचन होते.
२) यकृत (Liver) : मानवी शरीरातील सर्वात मोठी ग्रंथी.
पित्ताशय (Gall Bladder) : यकृताच्या खाली उजव्या बाजूस पित्ताशय असते. यामध्ये यकृताने खवलेले ५० घनसेंमी पित साठते.
पित्तनाल व स्वादुपिंडनाल यांची संयुक्त-पित्तनाल आद्यांत्रात उघडते. पित्तामुळे मेदाच्या पंचनास मदत होते.
३) स्वादुपिंड (Pancreas) : यामधून स्त्रवलेल्या स्वादुपिंडरसामुळे अन्नाच्या पचनास मदत होते व त्यातील इन्शुलिन द्रव्यामुळे रक्तातील साखरेचे प्रमाण नियंत्रित ठेवले जाते.
3. मानवी श्वसनसंस्था :
मानवी श्वसनसंस्था शरीरात ऑक्सिजन आणण्यासाठी आणि कार्बन डायऑक्साइड बाहेर काढण्यासाठी कार्य करते. यामध्ये नाक, श्वासनलिका, फुफ्फुसे यांचा समावेश होतो.
श्वसनक्रियेत : वातावरणातील ऑक्सिजन शरारीच्या सर्व पेशींना पुरविला जातो. ऑक्सिजनच्या सहाय्याने शरीरात ऊर्जानिर्मिती केली जाते. शरीरातील अपायकारक कार्बन डायॉक्साईड नाकावाटे बाहेर टाकला जातो.
श्वसनाचे प्रकार : बाह्य श्वसन व अंतःश्वसन
१) बाह्यश्वसन : ऑक्सिजन शरीरात आल्यानंतर त्याचा RBC मधील हिमोग्लोबिनशी संयोग होऊन ऑक्सिहिमोग्लोबिन तयार होते.
२) अंतःश्वसन : याला उतीतील श्वसन असे म्हणतात.
- शरीराच्या उतींमध्ये ऑक्सिजन हिमोग्लोबिनपासून वेगळा होतो व त्यानंतर अन्नद्रव्यांचे ऑक्सिडीकरण होते. श्वसनसंस्थेचा मार्ग : नासिका ग्रसनी श्वास श्वसननलिका नलिका फुफ्फुसे
- रक्त ऑक्सिजनयुक्त बनण्याची क्रिया फुफ्फुसात होते.
- श्वास-उच्छवास या क्रिया प्रामुख्याने मध्यपटल व बरगड्यांचे स्नायू यांच्या तालबद्ध आकुंचन-शिथिलीकरणाने घडून येतात • मानवी फुफ्फुसातील वायूकोशांचा पृष्ठभाग जमिनीवर पसरल्यास तो सुमारे ८० चौरस मीटर एवढा भाग व्यापू शकतो.
- प्रौढ व्यक्ती एका मिनिटात सरासरी १५ ते २० वेळा म्हणजेच प्रतिदिन २८,८०० वेळा श्वासोच्छवास करते.
- स्पायरोमीटर (Spirometer): श्वासोच्छवासावेळी किती हवा आतबाहेर घेतली गेली हे मोजणारे यंत्र.
4. मानवी रक्ताभिसरणसंस्था :
ही प्रणाली हृदय, रक्तवाहिन्या आणि रक्तद्वारे कार्य करते. हृदय रक्त पंप करते, आणि रक्त वाहिन्यांद्वारे ते शरीराच्या सर्व भागांपर्यंत पोहोचते.
रक्त : शरीरातील रक्ताचे वजन एकूण शारीरिक वजनाच्या ७ ते ९% असते.
- रक्त हा अर्धपारदर्शक व अल्कधर्मी द्रव आहे.
- रक्तामुळे शरीराचे साधारण तापमान 37°C इतके राखले जाते.
- दाता : रक्तदान करणारा मनुष्य;
- ग्राही : रक्त घेणारा मनुष्य.
- रक्तगट (Blood Groups): डॉ.कार्ल लँडस्टायनर या ऑस्ट्रियन संशोधकाने १९०० साली A, B, O या तीन रक्तगटांचा शोध लावला. १९०२ साली डिकास्टेलो व स्टर्ली यांनी ‘AB’ हा चौथा रक्तगट शोधला.
- २००४ पासून ‘१४ जून’ हा डॉ. लँडस्टायनर यांचा जन्मदिन ‘जागतिक रक्तदान दिन’ म्हणून साजरा करतात.
5. रक्तवाहिन्यांचे प्रकार :
रक्तवाहिन्याचे मुख्यतः तीन प्रकाराच्या असतात :
- धमन्या – ऑक्सिजनयुक्त रक्त हृदयापासून शरीराच्या विविध भागांपर्यंत पोहोचवतात.
- शिरा – शरीरातून कार्बन डायऑक्साइडयुक्त रक्त हृदयाकडे परत आणतात.
- स्मूथ रक्तवाहिन्या – आर्टरीज आणि व्हेन्स यांच्यातील लहान रक्तवाहिन्या, ज्या पोषणतत्त्व आणि वायूंच्या आदानप्रदानासाठी कार्य करतात.
6. मानवी हृदय :
मानवी हृदय हे चार कक्ष असलेले अंग आहे, जे रक्त पंप करण्याचे कार्य करते. हृदयाच्या कक्षांमध्ये दोन एट्रिया (वरच्या कक्ष) आणि दोन व्हेंट्रिकल्स (खालचे कक्ष) असतात.
7. यकृत (लिव्हर) :
यकृत शरीरातील सर्वांत मोठं अंग आहे. याचे मुख्य कार्य म्हणजे पचनासाठी महत्त्वपूर्ण पदार्थ तयार करणे, शरीरातील विषारी पदार्थ साफ करणे, आणि ऊर्जा साठवणे.
8. मानवी चेतनसंस्था (नर्व्हस सिस्टीम) :
मानवी चेतनसंस्था ह्या मेंदू, मज्जासंस्था आणि इतर संबंधित अवयवांद्वारे शरीराच्या सर्व क्रियांवर नियंत्रण ठेवते.
9. मणक्याचा (स्पायनल) संप्रेरणा प्रणाली :
मानवी शरीरातील स्नायू आणि हाडांची जोडणी, ज्या शरीराच्या हलचाली आणि संतुलनासाठी आवश्यक असतात.
10. संवेदन शक्ति (कान, डोळे, त्वचा) :
- मानवी कान: ध्वनीचा उगम, तीव्रता आणि तोट्याचा मार्गदर्शन करणारे अंग.
- मानवी डोळे: दृश्य, रंग, आणि लहान डिटेल्स पहाणे.
- मानवी त्वचा: शरीराला बाह्य वातावरणापासून सुरक्षित ठेवते, तसेच वेदना आणि तापमान जाणवते.
11. मुख्य रोग आणि रोगविषयक माहिती :
1. कोरोना (COVID-19) :
COVID-19 हा कोरोनाव्हायरस कुटुंबातील एक विषाणू आहे. हा रोग श्वसनसंस्थेवर परिणाम करतो आणि श्वासोच्छ्वासाचा त्रास, ताप, थकवा, कधी कधी गळा व्रण आणि गंध/चव जाणे कमी होणे यामुळे ओळखला जातो.
2. क्षयरोग (Tuberculosis) :
क्षयरोग (TB) हा बॅक्टेरियाने होणारा संसर्गजन्य रोग आहे. हा मुख्यतः फुफ्फुसांना प्रभावित करतो, पण इतर अंगांनाही प्रभावित करू शकतो.
3. कुष्ठरोग (Leprosy) :
कुष्ठरोग हा बॅक्टेरियाने होणारा दीर्घकालीन रोग आहे, जो त्वचेवरील, नसा आणि शरिराच्या इतर भागांवर परिणाम करतो.
4. पोलिओ (Polio) :
पोलिओ हा विषाणूजन्य रोग आहे जो मुख्यतः लहान मुलांमध्ये होतो आणि पाय व हाती अपंगत्व निर्माण करू शकतो.
5. कर्करोग (Cancer) :
कर्करोग हा अनियंत्रित कोशिका वाढीमुळे होतो, जो शरीराच्या विविध भागांमध्ये होऊ शकतो.
6. HIV / AIDS :
HIV हा मानवाच्या शरीरातील प्रतिकारशक्तीच्या यंत्रणेला कमकुवत करणारा विषाणू आहे. AIDS म्हणजे HIV ने शरीराची प्रतिकारशक्ती इतकी कमी केली आहे की शरीर लहान इन्फेक्शन्सना देखील प्रतिकार करू शकत नाही.
7. हत्तीरोग (Heart Disease) :
हृदयरोग मुख्यतः हृदयाच्या रक्तवाहिन्यांमध्ये अडथळा येण्यामुळे होतो. याचे कारण म्हणजे अडथळा निर्माण करणारे द्रव्य (स्मॉल प्लॅक्स) जे हृदयाच्या कार्यावर परिणाम करतात.
8. इबोला (Ebola) :
इबोला हा विषाणूजन्य रोग आहे, जो अत्यंत संसर्गजन्य असून, मोठ्या प्रमाणात रक्तस्राव आणि मृत्यूला कारणीभूत ठरतो.
9. स्वाइन फ्लू (Swine Flu) :
स्वाइन फ्लू एक प्रकारचा इन्फ्लुएन्झा आहे जो H1N1 विषाणूमुळे होतो. याचे मुख्य लक्षण म्हणजे ताप, खोकला आणि श्वासोच्छ्वासाची समस्या.
10. SARS (Severe Acute Respiratory Syndrome) :
SARS हा एक गंभीर श्वसन रोग आहे जो कोरोनाव्हायरसमुळे होतो.
11. डेंग्यू (Dengue) :
डेंग्यू हा डासांच्या डंखामुळे होणारा विषाणूजन्य रोग आहे, जो प्रामुख्याने ताप आणि शरीरावर लाल चट्टे उत्पन्न करतो.
12. झिका विषाणू (Zika Virus) :
झिका विषाणू डासांद्वारे पसरतो आणि गर्भवती महिलांमध्ये शिशुचे नुकसान करू शकतो.
13. रोग आणि आरोग्यशास्र :
आरोग्यशास्त्र हे शारीरिक, मानसिक, आणि सामाजिक आरोग्याशी संबंधित विविध पैलूंचे अध्ययन करते. यामध्ये रोग, आरोग्य साधने, आणि उपचार पद्धतींचा अभ्यास केला जातो.
Thank
Hi