Science: Botany – Information & Practice Test
विज्ञान – वनस्पती शास्र ( Botany ) :
● आर.एच.व्हिटॅकर यांनी सजीवांच्या वर्गीकरणाची पंचसृष्टी वर्गीकरण पद्धत सुचविली.
● कार्ल लिनीयस यांनी सजीवांची द्विनाम वर्गीकरण पद्धती सुचविली.
● सिंहाचे शास्त्रीय नाव – पँथेरा लिओ
● आंब्याचे शास्त्रीय नाव – मँजिफेरा इंडिका
● तुळस या वनस्पतीचे शास्त्रीय नाव – ओसिमम सॅक्टम
● एचर यांनी वनस्पतीसृष्टीचे अबीजपत्री व बीजपत्री असे गटांत वर्गीकरण केले.
वनस्पतींचे वर्गीकरण : क्रिप्टोगॅम्स व फँनरोगॅम्स या दोन मुख्य प्रकारात केले आहे.
◆ 1) क्रिप्टोगॅम्स :
या वनस्पतींना फुले येत नाही व बियाही नसतात . ( अपुष्प व बिजहीन )
◆ क्रिप्टोगॅम्सचे उपविभाग ( शरीर रचनेवरून ) : थँलोफायटा , ब्रायोफायटा , टेरीडोफायटा
◆ अ) थँलोफायटा :
असंवहनी , मूळ , खोड , पाने हे अवयव नसतात व पाण्यात वाढतात.
थँलोफायटाचे पुन्हा तीन प्रकार पडतात : –
१) शैवाल : – उदा. स्पायरोगायरा , उडोगोनियम , कारा , उल्हा , क्लोरेला , सॉरगॅसम , झुक्लोरेला.
– ऑसिलोटोरिया हे निल-हरित शैवालाचे उदाहरण आहे.
२) कवक :- म्युकर , भुछत्र , पेनिसिलीयम , किंण्व ( यीस्ट )
३) जिवाणू : – बॅसिलॉय , स्पायरीला , स्वल्पविरामाकार , रिकेटसिया , मायकोप्लाझ्मा
◆ ब) ब्रायोफायटा :
असंवहनी ( जल रसवाहिन्यांचा अभाव )
– ब्रायोफायटा गटातील वनस्पतींना वनस्पतीसृष्टीतील उभयचर म्हटले जाते, कारण त्या ओलसर मातीत वाढतात , मात्र त्यांचे प्रजनन पाण्यात होते.
– या वनस्पतींची रचना चपट्या रिबीनसारखी असते.
– उदा. रिक्सीया , अँथोशिरॉस , मार्केन्शिया , मॉंस
◆ टेरीडोफायटा : अपुष्प व बीजरहीत वनस्पती
- मूळ , खोड , पान हे अवयव विकसित असतात
- उदा. नेचे , लायकोपोडीयम , सिलाजिनेला , इक्विसेटम
2) फँनरोगॅम्स :
या बीजधारी , सपुष्प व संवहनी वनस्पती आहेत
- फँनरोगॅम्सचे दोन उपविभाग पडतात :
- अनवृत्तबिजपत्री वनस्पती व आवृत्तबिजी वनस्पती
अ) अनवृत्तबिजपत्री वनस्पती : – या वनस्पतीच्या फुलांमध्ये परागकोश व बीजांडे असतात.
- बीज व बीजांडे अंडाशयात समाविष्ट न होता उघडी असतात , म्हणून त्यांना अनवृत्तबिजी म्हणतात .
- उदा. सायकस , थुजा ( मोरपंखी ) , पिसिया ( ख्रिसमस ट्री ) , पायनस ( देवदार ) , ऑरिकारिया या अनावृत्त वनस्पती आहेत .
ब) आवृत्तबिजी वनस्पती : – यांचे दोन वर्ग पडतात.
- 1) द्विदल वनस्पती – सोटमुळं हा मूळाचा प्रकार असतो
उदा. सदाफुली , गारवेल , आंबा , जास्वंद , वाटाणा ,घेवडा ,पेरू , टोमॅटो ….etc - 2) एकदल वनस्पती – मुळाचा प्रकार – आगंतुक मूळे
उदा. कांदा , गुलछडी ( निशिगंधा ) , ज्वारी , बाजरी…etc
● पेशींचा आकारमान मोजण्यासाठी मायक्रोमिटर हे एकक वापरले जाते.
● एकपेशीय सजीव – अमिबा , क्लॅमिडोमोनास
● बहुपेशीय सजीव – माणूस , उंदीर , मका
● 1665 मध्ये रॉबर्ट हुक यांनी पेशींचा शोध लावला.
● ज्या पेशींचा अंगकाभोवती पटल नसते , त्यांना आदीकेंद्रकी पेशी म्हणतात.
● प्रद्रव्यपटलाच्या आतील कार्बनी – अकार्बनी जैवरेणूंनी बनलेली आधारपीठिका म्हणजे पेशींद्रव्य .
●पेशीश्वसन क्रियेत श्वसनविकारांचा साहाय्याने तंतुकणीका ऊर्जानिर्मिती करतात.
● तंतुकणीकांना या पेशींची ऊर्जानिर्मिती केंद्रे आहेत.
● हरितलवके केवळ हिरव्या वनस्पतीत आढळतात.
– पर्णपेशीत हरितलवकांची संख्या अधिक असते.
-प्राणी पेशीत हरितलवके नसतात.
● हरितद्रव्याआधारे हरितलवके प्रकाश संश्लेषण क्रियेत वनस्पतींची अन्न तयार करतात.
● केंद्रक हे पेशींचा सर्व कार्याचे नियंत्रण करणारे मोठे व सर्वात महत्त्वाचे पेशी अंगक आहे.
● राष्ट्रीय पेशी विज्ञान शाखा स्थापना – 1986 ( मुख्यालय – पुणे )
● समान रचनेचा व एकाच प्रकारचे कार्य करणारा पेशीसमूह म्हणजे ऊती.
● स्पायरोगायरा : – शैवालवर्गीय वनस्पती ( थँलोफायटा )
– पेशीत सर्पिलाकार हरितलवके असतात , यावरून स्पायरोगायरा हे नाव.
– स्पायरोगायराचे तंतू शाखाविरहित व दंडगोलाकार असतात.
● म्युकर : – मृतोपजीवी ( परजीवी ) कवक आहे .
- म्युकरमध्ये हरितद्रव्य नसते , त्यामुळे त्यास अन्न तयार करता येत नाही.
● सुपष्प वनस्पतींचा अभ्यास :
◆ एकबीजपत्री वनस्पती : – बीजांमध्ये एकबीजपत्र असते
◆ द्विबीजपत्री वनस्पती : – बीजांमध्ये दोन बीजपत्रे असतात
◆ मूळ : – १) सोटमूळ – आंबा , चिंच , घेवडा , मिरची , कापूस या द्विबीजपत्री वनस्पतींची मुळे सोटमूळ प्रकारची असतात.
२) आगंतुक मूळ – एकबीजपत्री वनस्पतींना आगंतुक ( तंतूमुळे ) असतात.
उदा. गहू , ज्वारी , तांदूळ , गवत , ताड , मका.
◆ खोड : – उदा.बटाटा , आले , सुरण
- अंतरिक्ष किंवा सरपटणारी खोडे : – भोपळा , काकडी , कलिंगड , कोहळा
- भूमिगत खोड : – बटाटा , आले , सुरण ही भूमिगत खोडे असून , त्यांना मुकुल व शल्कपर्ण हे खोडाचे अवयव स्पष्ट दिसतात.
◆ पान : – प्रत्येक लहान पानास पर्णीका असे म्हणतात .
उदा. – गुलाब , कडुलिंब , चिंच , गुलमोहर , बाभुळ.
◆ फुल : – फुलाद्वारे वनस्पतींचे प्रजनन होते.
- फळ व फळात बीज तयार करणे हे फुलाचे कार्य आहे.
- रॅफ्लेशिया अरनोल्डी हे जगातील सर्वात मोठे फुल इंडोनेशियात आढळते. ( व्यास – 1 मिटर )
- वुल्फिया हे जगातील सर्वात लहान फुल आहे. ( व्यास – 0.5 मीटर )
◆ धोतरा : – द्विबीजपत्री
– धोताऱ्याचे मूळ हे सोटमुळ प्रकारचे आहे
– धोताऱ्याला सप्टेंबरम ते डिसेंम्बर या काळात फुल येतात.
– धोतऱ्यास द्विफलन घडून येते.
◆ गुलमोहर : – गुलमोहरास फ्लेम ट्री असे म्हणतात.
- शेंगा तलवारीच्या पात्त्याप्रमाणे लांब असतात .
● स्वयंपोषी पोषण : स्वतःचे अन्न स्वतःच तयार करण्याची सजीवांची पोषण पद्धती .
उदा. शैवाल , वनस्पती व जिवाणूंचे काही प्रकार हे स्वयंपोषी सजीव आहेत
● प्रकाश संश्लेषण अभिक्रियेत रेण्वीय प्राण वायू बाहेर पडतो.
● डॉ. जगदीशचंद्र बोस यांनी वनस्पतींची वाढ मोजणाऱ्या केस्कोग्राफ या यंत्राचा शोध लावला.
● वनस्पतींची खोडाची वाढ मोजण्यासाठी वृर्द्धीदशर्क वापरतात.
● हिरव्या वनस्पती हरितद्रव्याचा सहाय्याने कार्बन डायॉक्साईड आणि पाणी यांचा उपयोग करून सूर्यप्रकाशात पिष्टमय पदार्थ ( अन्न ) तयार करतात.
● पाण्याचे विघटन होऊन ऑक्सिजन बाहेर टाकला जातो.
● प्रकाश संश्लेषणासाठी प्रकाशाची आवश्यकता असते. हे गॅंनॉगच्या प्रकाश पटलं उपकरणाने सिद्ध करता येते.
● प्रकाश संश्लेषण क्रियेस आवश्यक असणारा ऑक्सिजन वनस्पतींना पाण्यातून मिळतो.
● विषाणू : VIRUS :- Vital Information Resources Under Siege
- विषाणू हे परजीवी असतात.
- प्राण्यांमध्ये विषाणू हे गोलाकार असतात तर वनस्पतीमध्ये ते बहुधा दंडगोलाकार असतात.
● जिवाणू : Bacteria :-
गोलाकार किंवा कॉकाय असतात
– जिवाणू परजीवी असतात .
● इथेनॉल हे धुररहीत व उच्च प्रतीचे इंधन आहे.
● गव्हावरील तांबेरा व ज्वारीवरील काजळी हे वनस्पतींवरील कवकांपासून होणारे रोग आहेत
● वीज चमकल्यामूळे वातावरणातील नायट्रोजन व ऑक्सिजन यांचा संयोग होऊन नायट्रोजनचे ऑक्साईड तयार होतात.
● अमरवेल ही परजीवी वनस्पती आंबा , कांचन या वृक्षाचा फांद्यांवर वाढते.
● वनपस्ती व प्राणी पेशीतील गुणसूत्रांची संख्या :
◆ मनुष्य – 46 ◆ बटाटा – 48
◆ खेकडा – 200 ◆ टोमॅटो – 24
◆ बेडूक – 26 ◆ चेरी – 32
◆ वाटाणा – 14 ◆ जलव्याल ( हायड्रा ) – 32
● गुणसूत्रे DNA ची बनलेली असतात.
● DNA चा शोध फ्रेडरिक मिशर ( 1869 )
● वॅटसन व क्रीक यांनी DNA ची प्रतिकृती तयार केली.( 1953)
● ग्रेगर जोहान मेंडेल ( ऑस्ट्रिया ) यांनी वाटण्याचा झाडांवर प्रयोग करून आनुवंशिकतेचा सिद्धांत मांडला.
● उत्क्रांतीवादाचा सिद्धांत – चार्ल्स डार्विन
● निसर्गनिवडीचा सिद्धांत – चार्ल्स डार्विन व आल्फ्रेड रसेल
● उत्क्रांतीचा म्युटेशन सिद्धांत – ह्युगो – डि – व्हेरिस
◆ ‘ एप ‘ या वानरापासून उत्क्रांत होत आदिमानव निर्माण झाला.
● पाम व नारळ या फांद्या न येणाऱ्या वनस्पती आहेत.
● कोबी ही फळभाजी नसून ती पालेभाजी आहे.
● ताग , धैंचा ( सेसबानीया कॅनाबीना ) ही हिरवळीची खते आहेत .
● झोपेचा तक्रारींवर उपयुक्त असणारे मॉर्फीन हे वेदनाशामक अफूच्या बोंडातुन मिळविले जाते.
● राप ( टॅनिन ) ही वनस्पती चामडी रापविण्यासाठी वापरतात.
● 2-4-D हे तणनाशक टारफुलासारख्या द्विदल तणांचा नाश करते.
● तंबाखुच्या कचऱ्यापासून तयार केलेलं निकोटिन सल्फेट हे किटकनाशक आहे.
● सिनेमॉंन या झाडाच्या सालीपासून दालचिनी हा मसाल्याचा पदार्थ मिळवितात.
● जलशुद्धीकरणासाठी ‘ जिओबॅक्टीरिया ‘ व ‘ शेवानेला ‘ हे जिवाणू वापरले जातात .
◆Morphology – सजीवांच्या बाह्यरचनेचा अभ्यास
◆ Anatomy – सजीवांच्या आंतररचनेचा अभ्यास
◆ पेशीशास्र – सजीवांच्या पेशींचा अभ्यास
◆ व्हायरॉलॉजी – विषाणूंचा अभ्यास
◆ बॅक्टीरिओलॉजी – जिवाणूंचा अभ्यास
◆ एन्टामॉलॉजी – कीटकांचा अभ्यास
◆ जिनेटिक्स – अनुवंशशास्र
◆ न्यूरॉलॉजी – चेतासंस्थेचा अभ्यास
◆ ऑन्कॉलॉजी – कर्करोगाचा अभ्यास
◆ ओलेरिकल्चर – भाजीपाला – लागवडीचे शास्त्र
◆ फ्लोरिकल्चर – फुलांचा अभ्यास
◆ ऑर्निथोलॉजी – पक्ष्यांच्या अभ्यास
◆ ऑस्टीओलॉजी – हाडांचा ( अस्थी ) अभ्यास
◆ सायकॉलॉजी – सजीवांच्या वर्तनाचा अभ्यास करणारे शास्र
◆ पोमोलॉजी – फळांचा अभ्यास
◆ पेडॉलॉजी – मातीचा अभ्यास
◆ मोर्फोलॉजी – वनस्पती व प्राणी यांच्या स्वरूपाचे शास्र
◆ वनस्पती शास्र – वस्तुनिष्ठ प्रश्न : –
1) ” ऑन्टोजेनी रिकॅप्च्यूलेट्स फायलोजेंनी ” हे विधान कोणत्या उत्क्रांती सिद्धांताचे आहे ?
–> हकेल्स बायोजनिक लॉ
2) वनस्पती वाढीसाठी आवश्यक सूक्ष्म अन्नद्रव्य कोणते ?
–> जस्त
3) वनस्पतीचा शरीर बांधनीसाठी कोणते घटक आवश्यक असतात ?
–> कार्बन , हायड्रोजन आणि प्राणवायु
4) ‘ ड्रॉसेरा ‘ वनस्पती ही वनस्पतीच्या कुठल्या वर्गामध्ये आहे ?
–> किटकभक्षक वनस्पती
5) पानावरील केवडा रोग कोणत्या खनिज द्रव्याचा अभावामुळे होतो ?
–> लोह ( Fe )
6) वनस्पती वर्गीकरणाची नैसर्गिक गुणांवर आधारित सर्वात चांगली आणि लोकप्रिय पद्धती कोणी शोधून काढली ?
–> बेंनथम आणि हुकर
7) वनस्पती वर्गीकरणातील पायाभूत घटक कोणता ?
–> Species ( जाती )
8) ……. चा उपयोग फळांसाठी बुरशीरोधक म्हणून केला जातो .
–> बेनोमिल
9) कवक पेशींची पेशींभिक्तिका कोणत्या जटिल शर्करेपासून बनलेली आहे ?
–> कायटीन
10) लिंगपरीवर्तीती तांदूळ जो ‘ सोनेरी तांदूळ ‘ म्हणूनही ओढखला जातो , त्यास मुख्यत्त्वे काय असते ?
–> बीटा – कॅरोटीन
11) कोणता ग्रुप ड्यूअल प्लांट म्हणून ओढखला जातो ?
–> लायकेन्स
12) सूर्यफूल ही वनस्पती …. आहे ?
–> द्विबीजपत्री
13) पेशींमधील …… ना पेशींचे ऊर्जा केंद्र म्हणतात.
–> तंतूकणिका
14) कोणत्या क्षेत्रातून मिथेन वायूची निर्मिती होते ?
–> भाताची शेती
15) प्रकाश संश्लेषण क्रियेत कार्बन डायॉक्साईड व पाणी यांचे संयुग होऊन …… तयार होते.
–> कार्बोहायड्रेटस
16) आधुनिक जैवतंत्रज्ञान …… पातळीवर कार्य करते.
–> रेणू
17) निवडुंग , घायपात , कोरफड , या वनस्पतीच्या समावेश कोणत्या गटात समावेश होतो ?
–> झेरोफाईट्स
18) प्रकाश संश्लेषणात कार्बन डायॉक्साईडचे सात्मिकरण होऊन शर्करानिर्मितीच्या आधी ….. हा उपपदार्थ तयार होतो .
–> फॉस्फोग्लिसरीक आम्ल
19) रोझा गॅलिका हे शास्त्रीय नाव कोणत्या वनस्पतीचे आहे ?
–> गुलाब
20) भारतात गहू पिकाची जनुकीय पिढी कोणत्या शहरात स्थापन करण्यात आली ?
–> कर्नाल
21) DNA मधील दोन धागे कोणत्या बंधाने एकत्र जोडलेले असतात ?
–> हायड्रोजन बंध
22) पेशींद्रव्यात ऑक्सिजनचा अनुपस्थितीत घडून येणाऱ्या पेशीश्वसन क्रियेस काय म्हणतात ?
–> ग्लायकॉलिसिस
23) ग्लुकोजमध्ये कार्बनचे किती अणू असतात ?
–> 6
24) पायुरेट रेणूमध्ये कार्बनचे किती अणू असतात .
–> 3
25) सर्व सजीवांमध्ये पेशींश्वसनाची ….. पायरी समान असते.
–> पहिली
26) बाष्पोत्सर्जन वनस्पतीचा कोणत्या भागातून होते ?
–> पर्णरंध्रे
27) वनस्पती …… द्वारे वातावरणातील वायूंची देवाण – घेवाण करतात .
–> पानांवरील पर्णरंध्राद्वारे
28) डेन्ड्रोक्रोनोलॉजी म्हणजे काय ?
–> वृक्षवलय कालमापन पद्धती – ( कार्य – वृक्षांचा खोडांवरील वर्तुळाकार झाडाचे वय ओळखणे )
( याचा शोध ए . ई . डग्लस ने लावला )
29) …… उतींमधील पेशींचे विभाजन होऊन स्थायी ऊती तयार होतात .
–> विभाजीत
30) बटाटा , बिट या वनस्पतीमध्ये अन्न साठविणाऱ्या ऊती कोणत्या ?
–> मुल ऊती
31) जलीय वनस्पती ……. या मुल ऊतीमूळे पाण्यावर तरंगतात ?
–> वायू ऊती
32) प्रकाश संश्लेषण क्रियेत पाण्याचे प्रकाश विघटन होते या संशोधनाचे जनकत्व कोणास द्यावायवास हवे ?
–> रॉबर्ट हिल
33) पेशीतील चयापचय क्रियांमध्ये निर्माण झालेल्या टाकाऊ पदार्थांची विल्हेवाट लावणारी संस्था कोणती ?
–> लयकारिका
34) तंतुकनिकांमध्ये निर्माण झालेली ऊर्जा ….. या ऊर्जासमृद्ध संयुगाचा रुपात साठविलेली असते ?
–> ATP
35) ‘ मेदमय समुद्रात तरंगणारे प्रथिनांचे हिमनग ‘ या शब्दात पेशींच्या कोणत्या अंगकाच्या उल्लेख केला जातो ?
–> पद्रव्यपटल