Marathi Grammer Practice test/नाम व नामाचे प्रकार व त्यावर सराव टेस्ट

नाम व नामाचे प्रकार :

1) नाम :

सृष्टीतील कोणत्याही घटकाला ओळखण्यासाठी वापरण्यात येणारा विकारी शब्द म्हणजे नाम होय.

वास्तविक अथवा काल्पनिक इंद्रियगम्य आणि मनोगम्य वस्तूंसाठी नामे वापरली जातात.
उदा. पेन, कागद, राग, सौंदर्य, स्वर्ग इ.

नामाची वैशिष्ट्ये :

१) नाम ही संज्ञा वस्तूवाचक आहे. अशी वस्तू काल्पनिक किंवा वास्तविक असू शकते.

२) नाम ही शब्दजाती विकारी असून तिला लिंगवचन विभक्तीचे तसेच शब्दयोगी अव्ययांचे विकार होतात.

३) सामान्यरूप होणे हा नामाचा एक गुणधर्म आहे.

४) शब्दांच्या जातीतील संख्येने सर्वाधिक असणारी शब्दजाती म्हणजे नाम होय.

१) सामान्यनाम :

ज्या नामाने अनेक धर्मिचा (समान गुणधर्म) अथवा धर्मिसमुदायाचा म्हणजे जातीचा किंवा वर्गाचा बोध होतो. त्यास ‘सामान्यनाम’ असे म्हणतात. सामान्यनामाचे अनेकवचन होते. सामान्य नाम परंपरेने, रूढीने किंवा व्यवहाराने मिळते. कोणत्याही भाषेत सामान्य नामांची संख्या इतर नामांपेक्षा जास्त असते. परभाषेतून जे शब्द येतात त्यामध्ये सर्वाधिक भरणा सामान्यनामांचा असतो. विशेषनाम मात्र मुद्दाम ठेवलेले नाव असते.

उदा. घर, मुलगी, ग्रह, तारा, माणूस, पंचवटी, हिमालय इत्यादी.

सामान्यनामाचे खालील दोन प्रकार पडतात.

अ. पदार्थवाचक नाम :

जे घटक शक्यतो लिटर, मीटर किंवा कि. ग्रॅम अशा परिमाणात मोजले जातात/संख्येत मोजले जात नाहीत, त्या घटकांच्या नावांना पदार्थवाचक नामे म्हणतात.

उदा. तांबे, कापड, पीठ, प्लास्टिक, पाणी, सोने इ

ब. समूहवाचक नाम :

समान गुणधर्म असणाऱ्या अनेक घटकांच्या एकत्रित समूहाला दिलेल्या नावाला समूहवाचक नाम म्हणतात.

उदा. मोळी, जुडी, ढिगारा, गंज इ.

२) विशेषनाम :

ज्या नामांनी एका धर्मीचा, म्हणजे एका प्राण्याचा, पदार्थाचा किंवा एका समुहाचा बोध होतो त्यास विशेषनाम म्हणतात. ते फक्त एका घटकापुरते मर्यादीत असते. विशेषनाम एकवचनी असते. विशेषनाम हे प्रामुख्याने ठेवलेले नाम असते. विशेषनामे एकत्वसूचक असून बरेच लेखक त्यांना निरर्थक नामे मानतात कारण दिलेले नाव व व्यक्तीचे गुण यांच्यात बऱ्याचदा तफावत असते. विशेषनाम त्या घटकाला ओळखण्याची एक खूण असते.

उदा. गोदावरी, रमेश, मुंबई, ताजमहल, सूर्य, चंद्र, ब्रह्मा, गोपाळ, महेश इ.

टीप : विशेषनाम व्यक्तिवाचक असते तर सामान्यनाम जातिवाचक असते.

उदा. निखिल (व्यक्तिवाचक), मुलगा (जातिवाचक)

३) भाववाचक नाम / धर्मवाचक नाम :

ज्याला स्पर्श करता येत नाही, चव घेता येत नाही, डोळ्यांनी पाहता येत नाही अशा कल्पनेने मानलेल्या गुण, अवस्था व कृती यांच्या नावांना भाववाचक नामे म्हणतात. हे घटक वास्तविक वस्तुस्वरूपात दाखविता येत नाहीत.

उदा. सौंदर्य, मनुष्यत्व, विश्रांती, श्रीमंती, गर्व इ.

टीप : गुणधर्म व भाव दर्शविणाऱ्या शब्दांना भाववाचक नामे / धर्मवाचक नामे म्हणतात. विशेषनामे व सामान्यनामे ही भाव किंवा धर्म धारण करतात; म्हणून त्यांना धर्मीवाचक नामे म्हणतात.

खालील प्रत्यय वापरून भाववाचक नामे साधता येतात.

महत्त्वाचे : शांती, माधुरी, विश्वास स्वतंत्रपणे विचारल्यास भाववाचक नामे सांगावित, तर व्यक्तीसाठी वापरल्यास विशेषनामे सांगावित.

वाक्यातील नाम कसे ओळखावे ?

१) वाक्याचा कर्ता व कर्म नामच असते.

उदा. वाघाने ससा पकडला.

२) षष्ठी प्रत्ययाच्या (चा, ची, चे, च्या) मागे व पुढे दोन्ही नामेच असतात.

उदा. आजकाल यंत्रांचा वापर खूप वाढला आहे.

३) शब्दयोगी अव्ययाने जोडलेला शब्द नामाचे कार्य करतो किंवा नाम असतो.

उदा. १) सत्तेपुढे शहाणपण चालत नाही.
२) पक्षी झाडावर बसला.

४) विभक्तीचे प्रत्यय जोडलेले शब्द नाम असतात किंवा नामाचे कार्य करतात.

उदा. १) सागराने प्रतिसाद दिला.
२) काकांना नमस्कार सांगा.

५) सर्वनामाच्या झा, झी, झे, झ्या प्रत्ययानंतर नाम असते.

उदा. १) माझा सदरा, तुझे पुस्तक

नामांचे विविध उपयोग :

१) सामान्यनामाचा विशेषनाम म्हणून उपयोग :

एखाद्या सामान्यनामाचा एखादी विशिष्ट व्यक्ती, स्थळ किंवा वस्तू तसेच प्राण्यासाठी उपयोग केल्यास ते विशेषनाम होते.

1) आमचा पोपट कालच गावाला गेला.

2) आत्ताच राजू नगरहून आला.

3) शेजारच्या चिमणाबाई कालच देवाघरी गेल्या.

4) आमची बेबी नववीत आहे.

5) बाबा पंचवटीत दर्शनासाठी जातात.

२) विशेषनामाचा सामान्यनाम म्हणून उपयोग :

एखाद्या विशेषनामाचा उपयोग दुसऱ्याला उपमा देण्यासाठी किंवा अनेकवचन म्हणून केल्यास ते सामान्यनाम होते.

१) आमची बायको म्हणजे लक्ष्मी.

२) आईचे सोळा गुरुवारांचे व्रत आहे.

३) आजच्या विद्यार्थ्यांत आम्हाला भीम हवेत, सुदाम नकोत.

४) तुमची मुलगी त्राटिकाच दिसते.

५) कालिदास हा भारताचा शेक्सपिअर आहे.

६) आमच्या वर्गात तीन पाटील आहेत.

७) त्या कैकयीच्या कोण तोंडाला लागेल!

८) तो केवळ कर्ण आहे.

३) भाववाचक नामांचा विशेषनाम म्हणून उपयोग :

भाववाचक नामांचा उपयोगसुद्धा व्यक्तीसाठी केल्यास ती विशेषनामे होतात.

१) शांती ही माझ्या धाकट्या भावाची मुलगी आहे.

२) माधुरी सामना जिंकली.

३) विश्वास परीक्षेत पहिल्या वर्गाने पास झाला.

महत्त्वाचे : शांती, माधुरी, विश्वास ही मुळात भाववाचक नामे आहेत; परंतु एखाद्या व्यक्तीसाठी वापरली तरच विशेषनामे होतात.

साधित नामे :

विशेषण, अव्यय, धातुसाधिते यांचा वापर नामाप्रमाणे केल्यास त्यांना साधीत नामे म्हणतात.

१) विशेषणसाधित नामे :

बऱ्याचदा विशेषणांचा उपयोग नामाप्रमाणे केला जातो. अशा वेळी विशेषणांना नामाप्रमाणे विभक्ती प्रत्यय लागू शकतात.

१) शहाण्या माणसाला शब्दांचा मार. (विशेषण)

• शहाण्याला शब्दाचा मार (नाम)

२) श्रीमंत माणसांना गर्व असतो. (विशेषण)

• श्रीमंतांना गर्व असतो. (नाम)

३) नकट्या मुलीच्या लग्नाला सतराशे विघ्ने. (विशेषण)

• नकटीच्या लग्नाला सतराशे विघ्ने. (नाम)

४) आंधळा माणूस मागतो एक डोळा, देव देतो दोन डोळे. (विशेषण)

• आंधळा मागतो एक डोळा, देव देतो दोन डोळे. (नाम)

५) म्हाताऱ्या माणसाला चळ भरला. (विशेषण)

• म्हाताऱ्याला चळ भरला. (नाम)

२) अव्ययसाधित नामे :

काही प्रसंगी अव्ययांचा वापरसुद्धा नामासारखा केला जातो.

१) त्याच्या प्रत्येक वाक्यात ‘आणि’चा वापर असतो.

२) आमच्या शाळेच्या संघाने यंदा क्रिकेटची ट्रॉफी पटकावल्यामुळे खेळाडूंची खूप वाहवा झाली.

३) धातुसाधित नामे :

धातूला प्रत्यय जोडून त्याचा कर्ता किंवा कर्म म्हणून नामासारखा उपयोग केल्यास त्याला ‘धातुसाधित नाम’ असे म्हणतात.

१) त्याचे वागणे चांगले नाही.

२) ते पाहून मला रडू आले.

३) देणाऱ्याने देत जावे, घेणाऱ्याने घेत जावे.