संगणक व माहिती तंत्रज्ञान
संगणक (Computer)
मानव हा निसर्गातील एक बुध्दीमान प्राणी मानला जातो परंतू मानवाच्या बुध्दीस सुध्दा काही नैसर्गिक मर्यादा आहेत. मानवाने आपल्या मर्यादांवर मात करुन निसर्गाचा अभ्यास करण्यासाठी विविध उपकरणांची निर्मिती केली आहे. अशा उपकरणांपैकी संगणक हे एक उपकरण आहे. मानवास स्मृती, तथ्यांनुसार तर्काधिष्ठीत विचारसरणी व कल्पना शक्ती या क्षमता लाभलेल्या आहेत. स्मृतीतील प्रत्येक बाब प्रत्येकवेळी आठवेल अथवा अचूकतेने लक्षात येईल याची शाश्वती नसते, तथ्याचे ज्ञान अपुरे असल्यास तर्क चुकीचा ठरतो व अनेक माणसे फक्त माफक प्रमाणात तर्कशुध्द विचार करतात. मानवाच्या कल्पना शक्तीस उपकरणांची जोड मिळाल्याशिवाय त्या कल्पना शक्तीचा फार काही उपयोग होत नाही. काही व्यक्ती अफाट बुध्दीमान असतात परंतू ते कोणत्या तरी एका किंवा फार-फार तर दोन क्षेत्रात सर्वागीण क्षमता वापरु शकतात. या मर्यादांना पर्याय म्हणून विभिन्न क्षेत्रात सारख्याच क्षमतेने कार्य करु शकणारे, एका वेळी अनेक कार्ये अचुकपणे व सातत्याने करु शकणारे संगणक नावाचे उपकरण विकसित झाले आहे.
संगणकाची रचना
संगणकाची रचना अतिशय गुंतागुंतीची व क्लिष्ट असली तरी ती पध्दतशीर व सुव्यवस्थीत आहे.
संगणकाची रचना :
१) इनपुट युनिट : कि-बोर्ड, माऊस, स्कॅनर
२) आऊटपुट युनिट : मॉनिटर, प्रिंटर, स्पिकर
३) मेमरी युनिट : प्रायमरी & सेकेंडरी, रॅम & रोम
४) कंट्रोल युनिट : सी.पी.यु.
1. इनपुट युनिट (Input Unit)
ज्या साधनाद्वारे संगणकाला माहिती पुरविली जाते आणि त्या माहितीचे संगणक प्रक्रिया करु शकेल अशा भाषेत रुपांतर करण्याचे काम जी उपकरणे करतात त्यांना इनपुट युनिट म्हणतात. उदा. – किबोर्ड, माऊस, स्कॅनर.
2.आऊटपुट युनिट (Output Unit)
इनपुट उपकरणाद्वारे संगणकाला पुरविलेल्या माहितीची प्रक्रिया करून आपणास समजेल अशा भाषेत रुपांतरीत करण्याचे काम आऊटपुट युनिट करते. उदा. – मॉनिटर, प्रिंटर, स्पिकर.
3. मेमरी युनिट (Memory Unit)
संगणकाची माहितीवर संस्करण करण्याची आणि माहिती जतन करण्याची प्रक्रिया म्हणजे मेमरी युनिट होय. संगणकाच्या मेमरीचे खालील भाग पडतात.
प्रायमरी (प्राथमिक) मेमरी (Primary Memory)
प्रायमरी मेमरी ही सिस्टीम मेमरी असते. ही मेमरी रॅम (RAM) व रोम (ROM) अशा दोन प्रकारची असते.
i. रॅम (Random Access Memory)
संगणकातील सर्व माहिती प्रथम मेमरीच्या या भागात येते. संगणक चालू असताना अचानक विजपुरवठा खंडीत झाला अथवा काही कारणास्तव संगणक बंद पडले तर या भागातील माहिती किंवा डेटा नाहीसा होतो म्हणून या मेमरीला अस्थायी मेमरी म्हणतात.
ii. रोम (Read Only Memory)
संगणक मेमरीच्या या भागात साठविलेली माहिती/प्रोग्रॅम आपण परत बघू शकतो. वाचू शकतो परंतु या माहितीत आपण कोणत्याही प्रकारचा बदल करु शकत नाही. कारण ही मेमरी संगणक कारखान्यातच रॅमवर कोरली जाते. यास प्रोग्रॅम म्हणतात. माहिती आहे तशीच अबाधित राहते म्हणून या मेमरीला स्थायी मेमरी म्हणतात.
सेकंडरी (दुय्यम) मेमरी (Secondary Memory)
कायमस्वरुपी माहिती साठविण्याकरिता या मेमरीचा वापर होतो. सेकंडरी मेमरीत माहिती लिहिता येते. तसेच पुसता येते. या मेमरीमधील माहिती आपण कधीही पुन्हा वापरु शकतो. ही मेमरी संगणकापासून काढून दुसरीकडे नेता येते. उदा. हार्ड डिस्क, पेन ड्राईव्ह, सी.डी. इ. संकणकाला आज्ञा दिल्याशिवाय ही मेमरी पुसता येत नाही/नष्ट होत नाही म्हणून या मेमरीला कायमस्वरुपी (Premanent Memory) म्हणतात.
४.कंट्रोल युनिट/सेंट्रल प्रोसेसिंग युनिट (Central Processing Unit)
मध्यवर्ती प्रक्रिया विभाग हा संगणकाचा सर्वात महत्त्वाचा भाग आहे. संगणकाला मिळालेल्या माहितीचे विश्लेषण संगणकाच्या या भागात केले जाते व नंतरच मॉनिटरच्या स्क्रिनवर आपणास ती माहिती बघता येते. संगणकाच्या या भागात फ्लॉपी डिस्क, हार्ड डिस्क, मदरबोर्ड इ. घटक असतात.
संगणकाचे प्रकार
- सुपर कॉम्प्युटर
सर्वात जलद, सर्वाधिक स्मरणशक्ती व कार्यक्षमता असलेला संगणक तसेच इतर संगणकापेक्षा आकाराने मोठा आणि गुंतागुंतीच्या माहितीचे विश्लेषण करणारा संगणक म्हणजे सुपर कॉम्प्युटर होय. याचा उपयोग अवकाश संशोधन, उपग्रह प्रक्षेपण, GPS, GIS प्रणाली यात केला जातो.
- मेनफ्रेम कॉम्प्युटर
सुपर कॉम्प्युटरपेक्षा जलद असलेले संगणक म्हणजे मेनफ्रेम कॉम्प्युटर होय. या संगणकाद्वारे वेगवान प्रक्रिया शक्य होते. तसेच मोठ्या प्रमाणात माहिती साठविता येते. या संगणकावर एकाचवेळी अनेक व्यक्ती काम करु शकतात. या संगणकाचा वापर विमा कंपन्या, बँका, वित्त-संस्था, रेल्वे इ. ठिकाणी करतात.
- मिनी कॉम्प्युटर
मेनफ्रेम कॉम्प्युटरपेक्षा आकाराने लहान व मायक्रो कॉम्प्युटरपेक्षा मोठे असते. याची काम करण्याची क्षमता व गणना करण्याचा वेग अधिक आहे. या संगणकाचा वापर मध्यम आकाराच्या कंपन्या तसेच कंपन्यातील विभाग या ठिकाणी केला जातो.
- मायक्रो कॉम्प्युटर
या संगणकावर एकावेळी एकच व्यक्ती काम करु शकतो म्हणून याचा आकार लहान ठेवण्यात आला. याचा वापर मोठ्या प्रमाणात करण्यात येतो. वैयक्तीक कामकाज या संगणकाद्वारे करण्यात येते म्हणून यास P.C. म्हणतात. याचा वापर घर, विद्यालय, महाविद्यालय व लहान- मोठे व्यापारी करतात.
- सिम्प्युटर
बंगलोर येथील काही शास्त्रज्ञांनी मिळून स्वस्त व बहुभाषी आणि हाताच्या आकाराचा संगणक तयार केला आहे त्यास सिम्प्युटर हे नाव दिले.
- संगणकाच्या भाषा तीन प्रकारच्या आहेत
- 1) मशीन भाषा
- 2) असेंम्बली भाषा
- 3) उच्च स्तरीय भाषा
- मशीन भाषेमध्ये 0 आणि 1 या अंकाचा वापर करुन आदेश दिला जातो.
- असेंम्बली भाषेमध्ये नेमोनिक कोड चा वापर केला जातो.
- उदा. ADDITION साठी ADD, SUBSTRACTION साठी SUB या कोडचा वापर करतात
- उच्च स्तरावरिल भाषेमध्ये खालील भाषेचा समावेश होतो.
- 1) BASIC 2) FORTRAN 3) ORACLE 4) ALGOR 5) COBOL
- 6) PL 7) JAVA 8) PASCAL 9) VI.BASIC 10) C 11) C++
ऑपरेंटीग सिस्टिम
ऑपरेटींग सिस्टिम ही संगणकाचे मूलभूत नियंत्रण करणारी प्रणाली आहे. ऑपरेटींग सिस्टिम हे सॉफ्टवेअर आहे. जे सिस्टिम सॉफ्टवेअर या वर्गात येते. संगणकाच्या हार्डवेअरचे तसेच संगणकावर चालणाऱ्या इतर सर्व सॉफ्टवेअर्सचे (उदा. वेब ब्राऊजर, ईमेल प्रोग्रॅम, वर्ड प्रोसेसर इ.) नियंत्रण ही प्रणाली करते. इतर प्रणालींना काही मुलभूत सोयी ही ऑपरेंटीग सिस्टिम पुरवते.
संगणक रचना
संगणक वेगवेगळ्या कामांसाठी उपयुक्त आहेत. संगणकांना पुरवलेली माहिती आकडे, चित्रे, आवाज अशी विविधरुपी असू शकते. पण संगणक संचालकांनी रचलेल्या तर्कशुध्द कार्यक्रमानुसार आणि पुरविलेल्या माहितीनुसार आकडेमोड करणे हे सामान्य लोकांना अशक्य वाटणारे संगणकांचे एक वैशिष्ट्य आहे.
नित्याच्या वैयक्तिक वापरासाठी लागणाऱ्या संगणकास पर्सनल कम्प्युटर असे म्हणतात तर कुठेही सहज नेता येणाऱ्या लहान संगणकांना नोटबुक अशी संज्ञा आहे. आज सर्वात जास्त प्रमाणात वापरले जाणारे संगणक म्हणजे एम्बेडेड संगणक होय. लष्करी विमानापासून डिजिटल कॅमेरापर्यंत अनंत गोष्टी नियंत्रित करण्यासाठी ते वापरण्यात येतात. संगणकातील डेटाबेस संरचित आणि सुसंघटित डेटा असतो. उदाहरणार्थ, कर्मचारी डेटाबेस फाइलमध्ये सर्व कामगारांची नावे, सोशल सेक्युरिटी नंबर, कामांची आणि इतर संबंधित माहिती असू शकते.
प्रेझेंटेशन फाइल्स
यामध्ये सादरीकरण चित्रालेखरुपी संगृहीत माहिती (प्रेझेंटेशन ग्राफिक प्रोग्रॅम्स), सादरीकरणासाठी सुरक्षित ठेवलेली असते. उदाहरणार्थ, अशा फाइलमध्ये प्रेक्षकांना देण्यासाठी प्रसिध्दिका (हॅण्डआउट्स), वक्त्यांची टिपणे आणि इलेक्ट्रॉनिक छायाचित्रे (स्लाइड्स) असू शकतात.
सॉफ्टवेअर : सॉफ्टवेअर हे एखाद्या आज्ञावलीचे किंवा संगणकाला दयावयाच्या सूचनांच्या संचाचे दुसरे नाव आहे.
हार्डवेअर : की-बोर्ड, माऊस, मॉनिटर, सिस्टिम यूनिट आणि इतर उपकरणांना एकत्रितपणे हार्डवेअर असे म्हणतात. हार्डवेअर सॉफ्टवेअर द्वारे नियंत्रित असते. हार्डवेअर माहितीवर प्रक्रिया करुन आदेशानुसार स्पष्टीकरणात्मक माहिती निर्माण करते.
माहिती
माहितीस डेटा असेही म्हणतात. डेटा मध्ये कच्या, प्रक्रिया न केलेल्या वास्तव गोष्टींसह मजकूर, अंकरुपी माहिती, प्रतिमा आणि ध्वनी यांचा समावेश असतो.
LAN (Local Area Network)
एकाच इमारती मधील कार्यालयातील, शाळेतील, महाविद्याल – यातील, इस्पितळातील इ. ठिकाणाच्या संगणकांच्या परस्पर जोडणीला LAN असे म्हणतात. या प्रकारात संगणकातील भौगोलिक अंतर अत्यंत कमी असते. LAN ची मालकी खाजगी असते.
MAN (Metropolitan Area Network)
या प्रकारात संगणकातील भौगोलिक अंतर जास्त असते. एकाच शहरातील कार्यालये, ग्रंथालये, शाळा, इस्पितळे, बँका, महाविद्यालये इ. यामधील संगणक एकमेकांना जोडले जातात. MAN मध्ये अनेक LAN (लहान नेटवर्क) एकमेकांना जोडलेले असतात.
WAN (Wide Area Network)
या प्रकारात राज्यातील देशातील आणि जगभरातील अनेक शहरातील संगणक नेटवर्क केबल्स किंवा प्रामुख्याने उपग्रहांच्या मदतीने परस्परांना जोडली जातात. यात संगणकातील अंतर खूप जास्त असते.
इंटरनेट
इंटरनेट हे हजारो संगणक आणि संगणकाचे जाळे यांचे बनलेले नेटवर्क आहे. सारख्या प्रमाणात सॉफ्टवेअर्स वापरुन हे संगणक माहितीची देवाण-घेवाण करतात. वायर्स व उपग्रहांद्वारे संपर्क स्थापित करुन इंटरनेटचे वापरकर्ते पुस्तके, सॉफ्टवेअर्स व व्यावसायिक माहितीची देवाण-घेवाण करतात. इंटरनेट हा माहितीच्या स्त्रोतांचा आणि सेवांचा आणि सेवांचा प्रचंड मोठा खजिना आहे.
ई-मेल
इलेक्ट्रॉनिक साधनांचा वापर करुन माहिती मिळविणे, हस्तांतरीत करणे. यासाठी इलेक्ट्रॉनिक मेलचा वापर करतात. एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी शाब्दिक सामग्री इलेक्ट्रॉनिक मेलद्वारे पुरविली जाते. इलेक्ट्रॉनिक डिलिव्हरी सिस्टिमच्या मुलभूत कार्याव्यतिरिक्त बहुतांश सिस्टिमस् पुढील सेवाही पुरवितात.
संदेश तयार करणे.
शाब्दिक संदेशाचे संपादन.
संदेशाचे प्रसारण व वितरण करणे.
माहितीची सुरक्षा.
