गोपाळ हरी देशमुख (लोकहितवादी)
- महाराष्ट्रातील धर्मप्रबोधनाच्या चळवळीतील अग्रणी.
- जन्म : १८ फेब्रुवारी १८२३, पुणे येथे.
- उपनाव : सिद्धेय
गोपाळ हरी देशमुख उर्फ लोकहितवादी यांच्या जीवनाचा आढावा देतो:
गोपाळ हरी देशमुख, उर्फ लोकहितवादी, हे मराठी पत्रकार, समाजसुधारक, आणि इतिहासलेखक होते. त्यांचा जन्म १८ फेब्रुवारी १८२३ रोजी कोकणातील एका वतनदार कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील हरिपंत देशमुख हे पुण्यात दुसऱ्या बाजीराव पेशव्यांचे सेनापती बापू गोखले यांचे फडणीस होते, त्यामुळे त्यांना लहानपणापासूनच उत्तम संस्कार आणि शिक्षण मिळाले.
गोपाळराव यांना वाचनाची आणि विशेषतः इतिहासाची गाढ आवड होती. त्यांना इतिहासाची गोडी लागली होती, आणि त्यांनी या विषयावर दहा पुस्तके लिहिली. १८४२ मध्ये, म्हणजेच वयाच्या १९ व्या वर्षी, त्यांनी हिस्टरी ऑफ द ब्रिटिश एम्पायर इन इंडिया या पुस्तकाच्या आधारावर हिंदुस्थानचा इतिहास हे पुस्तक लिहिले. या पुस्तकात त्यांनी ब्रिटिश साम्राज्याच्या भारतातील कारभाराचा आढावा घेतला आणि भारतीय इतिहासाच्या महत्त्वपूर्ण पैलूंवर प्रकाश टाकला.
शालेय शिक्षणातच त्यांनी इंग्रजी शिकून ते न्यायालयात भाषांतरकार म्हणून रुजू झाले. २१ वयाच्या सुमारास त्यांनी न्यायालयात भाषांतरकार म्हणून काम सुरू केले. त्यानंतर ते सदर अदालतीची मुन्सिफीची परीक्षा उत्तीर्ण झाले आणि १९६२ मध्ये मुंबई सरकारच्या न्यायखात्यात न्यायाधीश म्हणून कार्यभार स्वीकारला.
गोपाळराव देशमुख यांचा विश्वास होता की श्रमातून संपत्ती निर्माण होते, आणि यासाठी समाजातील दारिद्र्य निर्मूलनासाठी काम केले पाहिजे. त्यांचे विचार होते की, ज्ञानाबरोबरच तंत्रज्ञान, उद्योगधंदे आणि स्वदेशी शिक्षण वाढवले पाहिजे. त्यांना ठाम विश्वास होता की, भारताला प्रगत राष्ट्रांच्या पंक्तीमध्ये स्थान मिळवण्यासाठी या सर्व गोष्टींचा प्रसार आवश्यक आहे.
त्यांचे कार्य, विचार आणि समाजसुधारणा क्षेत्रातील योगदान आजही महत्वपूर्ण मानले जाते.
- १८४४ मध्ये सरकारी खात्यात्त दुभाषाचे कार्य, १८४६ मध्ये शिरस्तेदार
- १८५२ मध्ये वाई येथे ‘मुन्सफ’; १८५६ मध्ये इनाम कमिशनंबर कमिशनर.
- १८६२ मध्ये अहमदाबाद येथे असिस्टंट जज्ज तर अहमदनगर येथे जज्ज.
- नाशिक येथे जॉईंट सेशन जज
- ब्रिटिश सरकारने त्यांना ‘जस्टिस ऑफ पीस’ व ‘रावबहादूर’ या पदव्या दिल्या.
- १८८० मध्ये मुंबई विधीमंडळाचे सदस्य.
- काही काळ रतलाम संस्थानाचे दिवाण.
- १८४८ मध्ये लोकहितवादी यांनी भाऊ महाजन यांच्या ‘प्रभाकर’ या साप्ताहिकात ‘शतपत्रे’ लिहिली. शतपत्रांभपूर राजकीय, धार्मिक, सामाजिक, सांस्कृतिक या विविध विषयांवर समाजास पत्रे लिहिली.
- लोकहितवादी हे स्त्री-शिक्षणाचे पुरस्कर्ते होते.
- लोकहितवादींनी अंधश्रद्धा, बालविवाह, हुंडा, बहुपत्नीत्व या अनिष्ट प्रथांवर कडाडून टीका केली.
- समाजजीवनाच्या विविध क्षेत्रांत सुधारणेचा आग्रह धरल्यामुळे त्यांना ‘सर्वांगीण सुधारणेचे आद्यप्रवर्तक’ म्हटले जाते
- भारतातील जातीव्यवस्थेवर त्यांनी कडाडून टीका केली.
- ‘ज्ञान हीच शक्ती, शहाणपणाचे अंती सर्व आहे’ या शब्दात त्यांनी शिक्षणविषयक विचार मांडले.
- भारतीयांनी विलायतेत शिष्टमंडळ पाठवावे व भारतासाठी पार्लमेंट मागून घ्यावे’ असे लोकहितवादींनी सुचविले
- लोकहिताचा सतत बिचार करत असल्यामुळेच गोपाळ हरी देशमुख यांना ‘लोकहितवादी’ असे संबोधले जाते.
- लोकहितवादींचे वाङमयीन कार्य लोकहितवादींनी विविध विषयांवर सुमारे ३६ ग्रंथ लिहिले.
- लक्ष्मीज्ञान, हिंदूस्थानास दारिद्र्य येण्याची कारणे, ग्रामरचना, स्थानिक स्वराज्य संस्था हे राजकीय व आर्थिक ग्रंथ
- हिंदूस्थानचा इतिहास, लंका, पानिपत, गुजरात हे ऐतिहासिक ग्रंथ.
- पृथ्वीराज चौहान, स्वामी दयानंद सरस्वती हे चरित्रात्मक ग्रंथ.
- ‘लोकहितवादी’ हे मासिक.
- निधन : ९ ऑक्टोबर १८९२.