मराठी व्याकरण प्रकरण – वाक्य पृथक्करण

वाक्य पृथक्करण :

पृथक् या शब्दाचा अर्थ ‘वेगळे’ असा होतो. पृथक्करण म्हणजे वाक्यातील घटक वेगळे करून त्यांचा एकमेकांशी असणारा संबंध दर्शविणे होय. एखाद्या शब्दाची व्याकरणविषयक संपूर्ण माहिती सांगणे, याला पदपरिस्फोट असे म्हणतात.

पृथक्करणाविषयी आवश्यक बाबी : वाक्याचे खालीलप्रमाणे दोन विभाग पडतात.

वाक्य : अ] उद्देश विभाग ब] विधेय विभाग

अ] उद्देश विभाग :

१) उद्देश ( कर्ता )

२) उद्देश विस्तार

ब] विधेय विभाग :

१) विधेयपूरक / विधानपूरक :

• अ) कर्म व कर्मविस्तार
• ब) अप्रत्यक्ष कर्म
• क) विधीपूरक

२) आधारपूरक

३) विधेय विस्तार

४) विधेय ( क्रियापद )

महत्वाचे : उद्देश्य व विधेय असल्याशिवाय वाक्याला पूर्णत्व प्राप्त होत नाही; म्हणून त्यांना वाक्याचे प्रथमोपस्थित संघटक म्हणतात.

अ] उद्देश्य विभाग : यात फक्त कर्ता व कर्त्याचे अधिविशेषण एवढे दोनच घटक मोडतात.

१) उद्देश्य (कर्ता) :

वाक्य ज्याच्याविषयी माहिती सांगते, तो वाक्याचा उद्देश्य/ कर्ता असतो. उद्देश्य हा प्रत्यक्षात क्रियेमध्ये सहभागी नसला तरी वाक्यातील क्रियापद उद्देश्याशी संबंधीत असते. कर्ता मात्र स्पष्टपणे वाक्यातील क्रिया करणारा असतो. उद्देश्य व कर्ता याविषयी जुन्या व्याकरणात वेगवेगळी मते आहेत. त्यातील बरेच नियम आज लागू पडत नाहीत. क्रियापदातील धातूला णारा, णारे, णारी प्रत्यय जोडून कोण/कायने प्रश्न विचारल्यास उत्तर कर्ता येते.

१) राम राजा झाला असता – उद्देश

२) रामाने रावण मारला – कर्ता

३) प्रमोद दररोज शाळेत जातो – कर्ता

४) पहाटेच्या वेळी चाफा गंधीत व मादक भासतो – उद्दिष्ट

बऱ्याचदा अकर्मक वाक्यातील कर्ता ओळखने अवघड जाते, खासकरून दिसतो, शोभतो, आवडतो यातील दिसणारा, शोभणारा व आवडणारा हेच वाक्याचे कर्ते असतात. याचा अर्थ असा होतो वाक्यातील क्रिया ज्याच्याशी निगडीत असते तोच कर्ता मानावा.

टीप : षष्ठीचा प्रत्यय (चा/ची/चे/च्या व झा/झी/झे/ झ्या) जोडलेला शब्द समापण कर्मणी प्रयोग सोडून शक्यतो वाक्याचा कर्ता व कर्म नसतो, तर त्यापुढील शब्द कर्ता किंवा कर्म असतो.

१) रामूचा शर्ट फाटला. (फाटणारे काय / कोण?)

४) रामरावांचा कुत्रा मेला. (मरणारे कोण / काय?)

२) काकांना बाळ झाले. (होणारे कोण?)

५) मोगल साम्राज्याचा अंत झाला. (होणारे कोण/काय?)

३) श्रावणीला थंडी वाजते. (वाजणारे कोण / काय?)

६) रामूच्या घराचा दरवाजा उघडला. (उघडणारे कोण/काय?)

७) मला पपई आवडते. (आवडणारे काय?)

८) मला चंद्र दिसतो. (दिसणारे काय?)

ब] उद्देश विस्तार :

उद्देश्य / कर्त्याविषयी अधिक माहिती सांगणारे शब्द जर कर्त्यापूर्वी असतील तर ते उद्देश्य विस्तारात लिहावेत. हे एक प्रकारचे अधिविशेषण असते.

१) शेजारचा धोंडू धपकन पडला.

२) नियमित अभ्यास करणारे विद्यार्थी पास होतात.

३) मुसळधार पाऊस पडला. (Asst- २०१२)

४) पांढरी टोपी घातलेला मुलगा खोड्या करतो.

ब] विधेय विभाग :

विधेय विभागात पुढील घटक असतात –

१) विधेयपूरक / विधानपूरक

२) आधारपूरक

३) विधेय विस्तार

४) विधेय ( क्रियापद )

१) विधेयपूरक/विधानपूरक :

वाक्याचा अर्थ पूर्ण करण्यासाठी आवश्यक असणारा कोणताही शब्द वाक्यात पूरकाचे काम करतो. सकर्मक वाक्यात जे कर्म असते तेच पूरक असते. द्विकर्मक वाक्यात दान घेणारे कर्म पूरकाचे काम करते, तर अकर्मक वाक्यात कर्त्यानंतर येणारे कर्त्याचे नाम किंवा विशेषण पूरक असते.

विधेय / विधानपूरकाचे ३ प्रकार पडतात.

अ) प्रत्यक्ष कर्म व कर्मविस्तार / कर्मपूरकाचा विस्तार :

सकर्मक वाक्यात कर्म असल्याशिवाय वाक्याचा अर्थ पूर्ण होत नाही. म्हणजेच ते पूरक असते व कर्माविषयी माहिती सांगणारा शब्द किंवा शब्दसमूह हा कर्मविस्तार/कर्मपूरकाचा विस्तार असतो.

१) पोपट पेरू खातो. (कर्मपूरक)

२) गवळ्याने म्हशीची धार काढली. (कर्मपूरक)

३) तुम्ही आम्हाला वगळले. (कर्मपूरक)

४) सुताराने पाळणा केला. (कर्मपूरक)

• कर्माविषयी माहिती सांगणारा शब्दसमूह हा कर्मविस्तार / कर्मपूरकाचा विस्तार असतो.
• १) शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांना एक अतिशय गुंतागुंतीचे गणित दिले.
• २) माधुरी पुरंदरे यांनी शालेय विद्यार्थ्यांना मार्गदर्शन करणारे पुस्तक लिहिले.

ब) अप्रत्यक्ष कर्म :

द्विकर्मक वाक्यात दान घेणारे अप्रत्यक्ष कर्म असल्याशिवाय वाक्याला पूर्णत्व प्राप्त होत नाही, म्हणून ते पूरक असते.

१) यशोदेने श्रीकृष्णाला लोणी दिले. – विधेयपूरक

• श्रीकृष्णाला – अप्रत्यक्ष कर्म, लोणी – प्रत्यक्ष कर्म

३) श्रीकृष्णाने सांदीपणींना गुरुदक्षीणा दिली. – विधेयपूरक

४) यशोदेने श्रीकृष्णाला लोणी दिले. – विधेयपूरक

५) शामरावांनी विश्वासला बैदूल दिले. – विधेयपूरक

क) विधीपूरक :

बऱ्याचदा अकर्मक वाक्यातं कर्त्यानंतर येणारे नाम/विशेषण असल्याशिवाय वाक्याचा अर्थ पूर्ण होत नाही, म्हणून या शब्दांना विधान/विधेयपूरक असे म्हणतात. सामान्यपणे ही नामानंतर येणारी विशेषणे असल्याने त्यांना विधीपूरक सुद्धा म्हणतात.

१) राम राजा झाला.

२) कमला डॉक्टर आहे.

३) शरदाच्या चांदण्यात गुलमोहर मोहक दिसतो.

महत्वाचे : वरील वाक्यात मोहक क्रियाविशेषण नसून विशेषण आहे. कारण गुलमोहर स्वतः मोहक असल्याशिवाय तो तसा दिसणार नाही.

२) आधारपूरक :

आधारपूरक हा एक क्रियाविशेषणांचाच प्रकार आहे; परंतु ज्या क्रियाविशेषणांनी फक्त क्रियेविषयी अधिक माहिती सांगितली जाते ती क्रियाविशेषणने विधेय विस्तार या गटात मोडतात. अशी क्रियाविशेषणे वाक्यात नसली तरी वाक्याच्या अर्थात फरक पडत नाही; परंतु काही क्रियाविशेषणे ही वाक्याचा अर्थ पूर्ण करण्यासाठी गरजेची असतात म्हणून त्यांना पूरके म्हणतात, कारण वाक्याचा अर्थ पूर्ण करण्यासाठी ती क्रियापदाला आधार देतात. अशा आधारपूरकांना शक्यतो विभक्ती प्रत्यय अथवा शब्दयोगी अव्यय जोडलेले असते. अशा वाक्यातील क्रियापद शक्यतो हालचाल दर्शक असते. क्रियापदाला कोठेने प्रश्न विचारल्यास उत्तर येणारा शब्द शक्यतो विभक्ती प्रत्ययान्त/शब्दयोगी अव्ययान्त असतो.

१) रामाने पुस्तकावर नाव घातले.

२) हा रस्ता मोठ्या रस्त्याला मिळतो.

३) नदी समुद्राला मिळते.

४) आमचा बंगला इमारतीआड झाकला गेला.

• महत्त्वाचे :
• १) अकर्मक वाक्यात विधी विशेषण/पूरक (नाम) विधेय/ विधान पूरक सांगावे.
• २) सकर्मक वाक्यात कर्म विधेय/विधान पूरक सांगावे.
• ३) द्विकर्मक वाक्यात अप्रत्यक्ष कर्म विधेय/विधान पूरक सांगावे.

३) विधेयविस्तार :

क्रियापदांविषयी माहिती सांगणाऱ्या क्रियाविशेषणांचा यात समावेश होतो. क्रियापदाला केव्हा/कोठे/कसेने प्रश्न विचारल्यास विधेय विस्तार उत्तर येते. विधेयविस्तारवाचक शब्द वाक्यात नसले तरी अर्थावर कोणताही परिणाम होत नाही.

१) काल सकाळी रामू रस्त्यावर एकटाच उभा होता. (केंव्हा, कोठे, कसे ?)

४) विधेय/क्रियापद :

क्रियापदाला विधेय/मूळविधेय असे म्हणतात. मूळविधेय नेहमी एकेरी असते.

१) पंढरपूरचा गवळी तबेल्यात रोज सकाळी काळ्या म्हशीची धार काढतो.

२) शरदाच्या चांदण्यात गुलमोहर मोहक दिसतो.

३) ती सुंदर दिसते.