भारतातील वनविषयक संकीर्ण माहिती

भारतातील वनविषयक संकीर्ण माहिती

• राजस्थानच्या वाळवंटात सुईसारख्या लांब फांद्यांचे व पर्णविरहीत ‘खिप झुडुप’ या प्रमुख वृक्षाबरोबर खैर, फोग, निवडुंग, खेजरी, बेरी हे वृक्ष आढळतात.
• इस्त्रायली बाभूळ हा वृक्ष वाळवंटात वनीकरणासाठी वापरला जातो.
• राजस्थान वाळवंटात ‘जोजोबा’ या वृक्षाची आर्थिकदृष्ट्या लागवड केली जात असून तेथे जोजोबाच्या बियांपासून तेल काढले जाते.
• भूटाननजिक पूर्व हिमालयीन टेकड्या व पूरमैदाने यांमधील प्रवेशद्वार म्हणजे ‘दुआर’ (दार). दुआर प्रदेशात साल व शिसव हे प्रमुख वृक्ष आढळतात.
• गंगेच्या मैदानातील भांबर व तराई प्रदेशात साल व सेमल हे वृक्ष मोठ्या प्रमाणात आढळतात.
• केनब्रेकस : गंगा त्रिभूज प्रदेशातील दाट उंच गवताळी भाग.
• गंगेच्या मुखाकडील मैदानात पश्चिम बंगालच्या त्रिभूज प्रदेशात सुंद्री वृक्ष आढळतात.
• विषुववृत्तीय प्रकारच्या वनांत ‘चंदन’ हा उच्च व्यापारी मूल्य असलेला वृक्ष आढळतो.
• दक्षिण सह्याद्रीतील उष्ण कटिबंधीय वने ‘शोला वने’ म्हणून प्रसिद्ध असून येथे निलगिरी व साग यांची लागवड केली आहे.
• किनारी भागात सामाजिक वनीकरणांतर्गत काजू, फणस यांची लागवड केली जाते.
• द्वीपकल्पीय पठारी भागात ‘सॅव्हाना’ (सुदान) प्रकाराशी साम्य असणारे गवताळ प्रदेश आढळतात.
• आसाममधील उंचचउंच गवताळ प्रदेश ‘दोआर्स’ या नावाने, तर उत्तरेकडे हिमालयाच्या पायथ्याशी असणारे गवताळ प्रदेश ‘तराईचे प्रदेश’ या नावे ओळखले जातात.
• हिमालयातील उष्ण कटिबंधीय पानझडी वनांमध्ये ‘साल’ हा मौल्यवान वृक्ष आढळतो.
• समशीतोष्ण कटिबंधीय वनात ‘चिनार’ हा सूचीपर्णी वृक्ष आढळतो. चिनार हा जम्मू-काश्मिरचा राज्य वृक्ष आहे.
• भारतातील एकूण वनक्षेत्रापैकी ५२ टक्के वनक्षेत्र हिमालयात आहे.अंदमान बेटांवरील ‘महोगनी’ वृक्षाचे लाकूड फर्निचर बनविण्यासाठी वापरले जाते.
• अंदमानच्या जंगलात धूप व रुद्राक्षाची झाडे आढळतात.
• तामिळनाडूमध्ये ‘पिचावरम’ ही मँयुव्ह वने आढळतात.
• पंजाब-हरियाणाच्या मैदानी प्रदेशात ‘अलबुखार’ वृक्ष आढळतो.
• वृक्षशेतीसाठी उपयुक्त वृक्ष साग, खैर, चंदन, मॅजियम.शिवालिक टेकड्यांच्या पायथ्याशी ‘शिसव’, तर पंजाबमधील पतियाळा येथे ‘डाक’ वृक्ष आढळतो.

वनांचे उपयोग :

• बिहार, मध्य प्रदेश, ओडिशा या राज्यातून लाखेचे उत्पादन होते.
• लाखेचा उपयोग औषधे, रंग, ग्रामोफोन रेकॉर्ड, बांगड्यानिर्मिती अशा अनेक उद्योगांत केला जातो.
• बाभळीची साल कातडी कमविण्यासाठी व औषधे बनविण्यासाठी उपयुक्त असते.

वनविषयक विविध अधिनियम –

• १८६४ : भारतात इंपिरियल फॉरेस्ट डिपार्टमेंटची स्थापना होऊन डॉ. डिट्रिक ब्रांडिश हे जर्मन वन अधिकारी भारतातील पहिले वन महानिरीक्षक (इन्सपेक्टर जनरल) बनले.
• १८६७ इंपिरियल फॉरेस्ट सर्व्हिसची स्थापना.
• १९०५ : पर्यंत लंडनमधील कूपर्स हिल्स ही भारतीय वनाधिकाऱ्यांसाठी सर्वोत्कृष्ट वन प्रशिक्षण संस्था मानली जात होती.
• १९०६ : डेहराडून येथे इंपिरियल फॉरेस्ट रिसर्च इन्स्टिट्यूटची स्थापना.
• १९२७ पासून या संस्थेत भारतीय वन अधिकाऱ्यांना (IFS) प्रशिक्षण दिले जाते.
• १९२७ : भारतीय वन अधिनियम संमत.
• १९७२ : केंद्रीय वन्यजीव संरक्षण अधिनियम.
• १९८० साली स्थापन झालेल्या स्वायत्त वन विभागास १९८५ मध्ये स्वतंत्र केंद्रीय मंत्रालयाचा दर्जा
• १९८० : वन संवर्धन अधिनियम
• १९८६ : पर्यावरण संरक्षण अधिनियम
• १९ ऑक्टोबर १८९४ : पहिले राष्ट्रीय वन धोरण
• १९५२ दुसरे राष्ट्रीय वन धोरण
• १९८८ तिसरे राष्ट्रीय वन धोरण
• राष्ट्रीय कृषी आयोगाच्या शिफारशींनुसार १९७७ मध्ये ‘जंगल’ (वने) हा विषय राज्य व केंद्र सरकार यांच्यासमवर्ती सुचीमध्ये समाविष्ट.
• अॅनिमल वेल्फेअर इन्स्टिट्यूट वल्लभगढ़ (हरियाणा)
• प्रोजेक्ट टायगर : १ एप्रिल १९७३ (उद्देश बंगाली वाघांची संख्या वाढविणे)
• २००३ : राष्ट्रीय वन आयोगाची स्थापना (अहवाल : २००६)
• भारतात १९५२ पासून ‘वन महोत्सवास’ सुरुवात झाली.
• वनमहोत्सव सुरू करण्याचे श्रेय जाते भारताचे पहिले वनमंत्री कन्हैयालाल मुन्शी यांना.
• दरवर्षी जुलैच्या पहिल्या आठवड्यात ‘वन महोत्सव’ साजरा होतो.

भारतातील प्रमुख राष्ट्रीय उद्याने ( National Parks )

नवी राष्ट्रीय उद्याने –

१) देहिंग पत्काई, आसाम (मे २०२०),

२) रायमोना नॅशनल पार्क, आसाम (जून २०२१)

• टीप : १९८१ साली स्थापन झालेल्या कुनो अभयारण्यास डिसेंबर २०१८ मध्ये राष्ट्रीय उद्यानाचा दर्जा.
• गुजरातमधील गीर अभयारण्यानंतर कुनो-पालपूर हे आशियाई सिंहांचे भारतातील दुसरे घर बनले आहे. Project Cheetah : १७ सप्टेंबर २०२२ रोजी कुनो राष्ट्रीय उद्यानात नामिवियाहून आणलेले चित्ते सोडण्यात आले.
• भारतातून १९५२ साली नामशेष झालेला चित्ता ७० वर्षांनी पुन्हा भारतात आला ।

भारतातील प्रमुख अभयारण्ये :

• डिसेंबर २०२२ अखेर भारतातील वन्यजीव अभयारण्यांची संख्या : ५६५
• क्षेत्र : १,२२,५६२ चौकिमी (३.७३%)
• व्याघ्र प्रकल्पांची संख्या : ५५
• अंदमान-निकोबार केंद्रशासित प्रदेशात सर्वाधिक ९४ अभयारण्ये आहेत.

अभयारण्यांच्या संख्येनुसार राज्यांचा क्रम :

१) महाराष्ट्र (५०), २) कर्नाटक (३५), ३) तामिळनाडू (३१), ४) हिमाचल प्रदेश (२८)

• पंजाबमधील तरण तारण साहीब जिल्ह्यात हरी-के-पत्तन’ राष्ट्रीय पाणथळीचा प्रदेश येथे अभयारण्य विकसित झाले आहे.
• भारतात राष्ट्रीय उद्याने व अभयारण्ये यांखालील क्षेत्र एकूण भौगोलिक क्षेत्राच्या सुमारे ५.०५% इतके आहे.
• भारतातील पहिले राष्ट्रीय उद्यान जिम कॉर्बेट नॅशनल पार्क, उत्तराखंड (१९३६).
• मणिपूरमधील लोकटाक सरोबरात ”किबुल लामजाओ” हे जगातील सर्वात मोठे तरंगते अभयारण्य असून येथे ‘सांगाई’ हे दुर्मिळ हरीण आढळते.
• लोकटाक सरोवर हे ईशान्य भारतातील गोड्या पाण्याचे सर्वात मोठे तरंगते सरोवर आहे.
• आसाममधील कर्बी आंगलांग जिल्ह्यात ‘गरमपाणी वन्यजीव अभयारण्य’ आहे पश्चिम घाटात एकूण १३ राष्ट्रीय उद्याने व २० वन्यजीव अभयारण्ये आहेत.
• कच्छच्या आखातात सागरी राष्ट्रीय उद्यान विकसित करण्यात आले आहे.